ТҮҮХ, СОЁЛЫН ДУРСГАЛ.

Их-Уул сумын нутагт буган чулуун хөшөө, хиргисүүр, дөрвөлжин булш, хадны зураг, хүн чулуу зэрэг түүх соёлын дурсгалууд их байдаг. Тухайлбал, Давхар шар уулын хадны зураг, Цагаан эргийн түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөө, хүрлийн үеийн хиргисүүр, Бэрхийн амны буган чулуун хөшөө, үндэсний баатар хотогойдын шадар ван Чингүнжавын мэндэлсэн нутаг Халзан бүрэгтэй уулын зүүн суга, Хонгорын давааны Гүнжийн зам, Асгатын эх Жанжин бэлчирийн Бандийн овоо, Мандал багийн нутаг сүмийн цагааны буган чулуун хөшөөг дурдаж болно.

Монгол орны байгалийн өвөрмөц тогтоцтой 20 уулын нэг, байгалийн давтагдашгүй үзэсгэлэнт 100 газар орны нэг Их-Уул уул нь Их-Уул сумын салшгүй нэгэн хэсэг бөгөөд  байгалийн болон түүх соёлын хосгүй өвийг өөртөө багтаасан байгалийн цогцолбор газрын нэг юм.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Түүх, соёлын эдгээр дурсгалаас  Цагаан эргийн түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний тухай

 

Монгол нутагт гурван үед холбогдох хүн чулуу байна. Энэ нь түрэгийн үеийн, уйгарын үеийн, их Монгол улсын үеийн хүн чулуу юм. Эдгээр хүн чулуун хөшөөний дүрслэл, бүтээгдсэн арга зэрэг онцлог болон нийтлэг шинжийг тодруулахын тулд гурван төрлийн хүн чулууг авч үзье. Үүнд:

1. Их Монгол улсын үеийн хүн чулуун хөшөө.

 

• 1. Их Монгол улсын үеийн хүн чулууны онцлог шинжүүд:
• “Монгол хүн чулуунууд голдуу суугаа байдалтай ихэнх нь түшлэгтэй сандалд сууснаар дүрслэгдсэн.
• Баруун гартаа хундага барьсан. Энэ нь түрэгийн хөшөөнд сав бариулсан байдалтай төстэй. Энэ нь түрэгийн нөлөө тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн байна. 
• Дүрслэлийн хувьд нилээн хөгжингүй болсон бөгөөд нүүрний дүрслэл бодитой байна.
• Товгор баримлын хэлбэрээр урлах нь зонхилжээ.
• Мөн эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн дүр дүрслэл нь тодорхой байна.
• Үс гэзэг дээл хувцас хэрэглэж буй эд зүйлсийг сийлсэн байдаг.
• Түрэг, уйгурын үеийн хүн чулуунаас ялгарах гол шинж нь хувцас, сандлын түшлэг зэрэгт янз бүрийн дүрсийн хээ угалз \ургамлын хээ, амьтны дүрст хээ, геометр дүрст хээ, байгалийн үзэгдлийг дүрсэлсэн хээ\ сийлсэн байна”^[1].  

 

2. Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөө.

 

 

2.Уйгурын үеийн хүн чулуун хөшөөний онцлог шинжүүд:

• “Хоёр гараа урдаа авч, хэвлийн өмнө ваар барьсан байдалтай.
• Босоо дүрстэй
•  Хоёр чихэвчийг нь дээш сөхсөн дүгрэг малгайтай
• Өргөн нүүр, шувтан эрүүтэй, хоёр үзүүр нь дэрвийсэн хөмсөгтэй ба хөмсөг хамрыг нэг үргэлж товгороор гаргаж товгор аньсагтай том зууван нүд жижиг хамар дүрсэлжээ.
• Олон унжлага зүүлт бүхий бүстэй байдаг.
• Эдгээрт түрэгийн хүн чулуунд байдаг шиг хутга, сэлэм зэрэг зэр зэвсгийн зүйлгүй байдаг.
• Түүнээс гадна ойр орчимд нь түрэгийн дурсгалд байдаг шиг тахилын хашлага чулуу, цуварсан зэл чулуу зэрэг зүйлс огт тохиолдохгүй байна”^[2].

Манай улсын Баян-Өлгий, Увс зэрэг баруун талын аймгуудын нутгаар тохиолддог. Жишээ нь Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын Битүү хэмээх газарт орших хөшөө, Ногоон нуур сумын төвд буй хөшөө гэм мэт. Дээрх хүн чулуудын хийц дүрслэл болон дэргэд нь байх байгууламжийн хэлбэр дүрс түрэгийн хүн чулууныхаас эрс ялгарч байна.

 

 

 

 

 

 

3. Түрэгийн үеийн хүн чулуу.

 

3.1 Түрэгийн үеийн хүн чулууны онцлог шинжүүд:

• “Хүнийг ихэвчлэн босоо байдалтай сийлсэн байдаг. Зарим тохиорлдолд завилсан буюу сөхөрсөн байдалтай байдаг.
• Баруун гартаа сав барьсан ингэхдээ ихэвчлэн аяга савыг эрхий, долоовор хуруугаараа барьсан байдаг.\Д.Баяр. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу.УБ.,1997\
• зүүн гараар бүснээс зүүсэн сэлэм буюу хутганы ишийг хатгасан байдалтай дүрслэсэн.
• Дотор хөлтэй дүрсэлсэн хөшөө ховор
• Түрэгийн хүн чулуу нүд, хөмсөг хамрыг тод дүрсэлж, хөмсгийг махирлуулсан байдаг.
• Эрэгтэй хүний хөшөө нь үзүүрийг нь махирлан эргүүлсэн живэр сахалтай байна.Түрэгийн үеийн хүн чулуудын толгой нь ихэвчлэн байдаггүй нь Монгол нутагт ноёрхож байсн уйгуруудтай холбоотой ажээ.
• Буруу энгэртэй, хоёр тийш эргэдэг өргөн захтай дээл өмсдөг. 
• Төмөрлөг товруу, олон унжлага бүхий агсарга бүс бүсэлдэг.
• Зэр зэвсэг, хавтага сав зэрэг эд юмсыг зүүж унжуулахад зориулсан суран унжлага тогтоох нүхтэй дөрвөлжин товруунаас гадна тал саран, бундан эсвэл захаараа хээтэй дүгрэг гэх мэт олон төрөл хэлбэрийн товруугаар бүсээ чимэглэдэг.
• Түрэгүүд хөлдөө өсгийгүй, хөнгөн арьсан гутлыг эсгий оймстой өмсөх ба шагайн орчим суран боолтоор боодог байжээ.
• Хүн чулууг боржин, гантиг, хүрмэн чулуу, элсэн чулуу, занар зэрэг чулуугаар хийдэг.
• Зүүн гараар бүснээс зүүсэн сэлэм буюу хутганы бариулаас атгасан байдалтай.
•  Бүснээс шулуун урт илд, махир чинжаал хутга зүүдэг”^[3].

 

4. Одоо Их-Уул сумын Шивээ багийн нутагт буй “Далхын хүн чулууны” тухай авч үзье.

Уг дурсгал нь сумын төвөөс баруун тийш 13 кмын зайд, Цагаан эрэг хэмээх газар оршдог. Засагт хан аймгийн Ахай бэйсийн хошууны оточ Лувсанжамц 1840 оны орчим Далх хэмээх газарт уламжлалт анагаах ухааны дацан байгуулж, дацанд уг хүн чулууг байрлуулан, сүнсэглэж тэр үеэс эхлэн нутгийн ард түмэн “Далхын бурхан” хэмээн шүтэж иржээ. Далхын бурханг хүн чулуун хөшөө аян зам, ажил үйлс эхлүүлэх, үр хүүхэд ороох зэрэгт шүтдэг. Нутгийн ард түмний нэрлэж заншсан “Далх бурхан” буюу хүн чулууг түүх, соёлын дурсгалын талаас судалж, нийтэлсэн зүйл өнөө хэр байхгүй байна. Иймд миний бие энэхүү хүн чулууны дүрслэлийн онцлогийг тодорхойлох замаар монгол нутагт буй хүн чулууны алинд нь хамаарах, он цаг хугацаа, мөн уул хүн чулууны эзэн нь тухайн үеийн нийгмийн ямар давхраажилтад хамаарахыг зэргийг тодорхойлох зорилготой.

4.1 Далхын хүн чулуу.

Далхын хүн чулууны хэмжээ нь 1м 20см өндөртэй, 50 см өргөн, 20 см зузаантай.

Далхын хүн чулууны дүрслэлийн онцлог шинжүүд:

• Босоо байдалтай, баруун гарын эрхий долоовор хуруугаар сав барьсан.
• Хоёр унжлага бүхий дөрвөлжин бүс бүсэлсэн.
•  Бүснээс шулуун илд, чинжаал зүүсэн.
• Шулуун илд, чинжаалны ишнээс зүүн гараар барьсан.
• Хөлний дүрсийг урлаагүй.
• Буруу энгэртэй дээл өмссөн.
• Бөөрөнхий царайтай.
• урт хянган хамартай.
• Дугариг хүнхэр нүд, махирласан хөмсөгтэй.
• махирлаж эргүүлсэн сахалтай эрэгтэй хүнийг дүрсэлжээ.

Антропологийн шинжээс үзвэл түрэг хүн байсан бололтой.  Уг хүн чулуу толгой, хөлний хэсгээр 2 хуваагдаж, 3 хэсэг болсныг сэргээн засварлажээ

4.2 Далхын хүн чулууны Түрэгийн үеийн хүн чулууны дүрслэлтэй нийцэж буй шинжүүд:

• “Хүнийг ихэвчлэн босоо байдалтай сийлсэн байдаг.
• Баруун гартаа сав барьсан ингэхдээ ихэвчлэн аяга савыг эрхий, долоовор хуруугаараа барьсан байдаг.\Д.Баяр. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу.УБ.,1997\
• зүүн гараар бүснээс зүүсэн сэлэм буюу хутганы ишийг хатгасан байдалтай дүрслэсэн.
• Дотор хөлтэй дүрсэлсэн хөшөө ховор
• Түрэгийн хүн чулуу нүд, хөмсөг хамрыг тод дүрсэлж, хөмсгийг махирлуулсан байдаг.
• Эрэгтэй хүний хөшөө нь үзүүрийг нь махирлан эргүүлсэн живэр сахалтай байна.
• Буруу энгэртэй, хоёр тийш эргэдэг өргөн захтай дээл өмсдөг.
• Төмөрлөг товруу, олон унжлага бүхий агсарга бүс бүсэлдэг”^[4].

зэрэг дүрслэлийн онцлог шинжүүд, нүүрний төрхтэй нийцэж буй учир Далхын хүн чулуу түрэгийн үе буюу 555-745 оны үед бүтээгдсэн түрэг хүн чулуун хөшөө бололтой. Түрэгийн үеийн хүн чулуу болохыг нотлох өөр нэгэн баримт бол чулуун хөшөөний байршил юм.  “Түрэгийн үеийн хүн чулуу нь гол төлөв гол мөрний сав хөндийд байрладаг.^[5] Үнэхээр ч Далхын хүн чулуу монголын томоохон гол мөрний нэг Сэлэнгэ мөрний хөндийд байрладаг. Хүн чулуу нь загвар зохиомж хийгээд бүтээсэн ур чадварын хувьд харилцан адилгүй байдаг. “Зарим хүн чулууг үйлдэхдээ ердийн хавтгай чулуунд хүний нүүр, бие эрхтэн болон эд юмсыг тойм төдий хонхойлгон сийлж гаргасан байна. Ийм чулуу ихэвчлэн “эгэл жирийн” хэмээх багахан байгууламжийн бүрэлдэхүүнд байдаг^[6]”.

Тэгвэл энэхүү хүн чулуу нь боржин чулуунд нүүр, бие эрхтэн болон эд юмыг тойм төдий хонхойлгон сийлсэн байдлаараа “эгэл жирийн” хэмээх багахан байгууламжийн бүрэлдэхүүнд хамаарах бөгөөд энэхүү хүн чулуун хөшөөний эзэн нь нийгмийн давхраажилтын хувьд нийгмийн дундаж давхраанд хамаарагдаж байсан бололтой. Ингэж үзэх учир нь “хаад язгууртны дурсгалд зориулсан нарийн зохион байгуулалттай, сүрлэг том тахилын онгоны бүрэлдэхүүнд оруулж тавьсан хүн чулуунд нь тун уран нарийн бодит дүрслэлтэй баримлын байдалтай урлан хийсэн байдаг”^[7]\ гэж дүгнэсэн байна.

ГУРАВ:

1. 1. Дүгнэлт

Их-Уул сумын Шивээ багийн Цагаан эрэгт орших Далхын хүн чулуу нь дүрслэл, бүтээгдсэн арга, байршил зэргээрээ Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөтэй төстэй байна. Иймд түрэгийн үеийн хүн чулуу гэж үзэх бүрэн боломжтой. Энэхүү хүн чулуу цаг хугацааны хувьд Түрэгийн үе буюу 555-745 оны үед бүтээгдсэн бололтой. “Эгэл жирийн” хэмээх багахан байгууламжийн бүрдэл дэх хүн чулуун хөшөөтэй бүтээгдсэн арга барилын хувьд ижил байгаа учир энэхүү хөшөөний эзэн нь тухайн үеийн түрэг улсын нийгмийн дундаж давхраанд харъяалагдаж байсан бололтой.

 УБ-Мөрөнгийн чиглэлийн замаас 50 метрийн зайд байрлах энэхүү “Далхын хүн чулууны” талаар цаашид дараах арга хэмжээг авбал зохилтой. Үүнд:

Орон нутгийн засаг захиргааны зүгээс:

• Орон нутгийн хамгаалалтад авах
•  Зам дээр танилцуулга бүхий самбар босгох,
• Хот хооронд аялал зугаалгаар явж буй хүмүүст үзүүлж харуулах түр зогсоол байгуулах